Obóz Auschwitz stał się dla świata symbolem terroru, ludobójstwa.Utworzony został przez Niemców w połowie 1940 r. na przedmieściach Oświęcimia, włączonego przez nazistów do Trzeciej Rzeszy.
Bezpośrednim powodem utworzenia obozu była powiększająca się liczba aresztowanych masowo Polaków i przepełnienie istniejących więzień. Pierwszy transport Polaków dotarł do KL Auschwitz 14 czerwca 1940 r. z więzienia w Tarnowie. Początkowo miał to być kolejny z obozów koncentracyjnych, tworzonych przez nazistów już od początku lat trzydziestych. Funkcję tę Auschwitz spełniał przez cały okres swego istnienia, także gdy - od 1942 r. - stał się równocześnie jednym z ośrodków ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej - nazistowskiego planu wymordowania Żydów zamieszkujących okupowane przez III Rzeszę tereny.
Żydzi
Do początku 1942 r. naziści deportowali do KL Auschwitz Żydów przywożonych w stosunkowo niedużej liczbie razem z więźniami nie-żydowskimi, głównie Polakami, którzy stanowili do połowy 1942 r. większość stanu liczbowego obozu.
Wśród pierwszych ponad 1000 więźniów politycznych Polaków przywiezionych do KL Auschwitz w czerwcu 1940 r. z więzień w Tarnowie i Wiśniczu Nowym, było co najmniej 21 Żydów polskich. Wszyscy w krótkim czasie zginęli w obozie.
Według zachowanych dokumentów obozowych w czasie od stycznia do grudnia 1941 r. zarejestrowano w KL Auschwitz, nie licząc sowieckich jeńców wojennych, 17270 więźniów, wśród nich co najmniej 1255 Żydów.
Traktowanie
Do końca istnienia obozu władze obozowe traktowały Żydów najbardziej bezwzględnie, częstokroć z wyrafinowanym okrucieństwem. Wartość ich życia wedle esesmanów była najniższa. W najszerszym zakresie stawali się ofiarami głodu, zimna, pracy ponad siły, nieustannego szykanowania i maltretowania, ponawianych wciąż różnego rodzaju akcji eksterminacyjnych.
Nad więźniami żydowskim pastwiono się w pierwszej kolejności podczas procedury przyjęcia do obozu, względnie w trakcie karnych ćwiczeń nazywanych „sportem”. Znaczną cześć spośród nich skierowano do karnej kompanii. W przeciwieństwie do pozostałych więźniów Żydzi nie mieli w zasadzie prawa pisać listów, ani też otrzymywać paczek. Spośród Żydów, którzy trafili do KL Auschwitz w pierwszych latach jego istnienia ocalali tylko nieliczni.
Począwszy od wiosny 1942 r. zaczęto umieszczać w KL Auschwitz Żydów przywożonych w odrębnych transportach, nadal jednakże więźniami stawali się także Żydzi przywożeni z różnych więzień razem z więźniami nie-żydowskimi.
Auschwitz jako ośrodek zagłady Żydów
Większość przywiezionych wówczas do Auschwitz, w transportach zorganizowanych przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), co najmniej 1,1 mln Żydów, wśród nich ponad 200 tys. dzieci i młodocianych, zgładzono niezwłocznie, bądź niedługo po przywiezieniu w komorach gazowych. Wśród deportowanych było wielu przedstawicieli żydowskiej inteligencji: naukowców, literatów, artystów. Do połowy lipca 1942 r. część transportów żydowskich przybywających do KL Auschwitz kierowano bezzwłocznie do komór gazowych, natomiast innych Żydów, uznanych już przed deportacją za zdolnych do pracy, umieszczano w obozie, jak np. Żydów, których przywieziono w pierwszych transportach ze Słowacji.
Najpóźniej 4 lipca 1942 r. zaczęto przeprowadzać wśród Żydów przywożonych do obozu w transportach RSHA regularne selekcje, w wyniku których przeciętnie tylko 20% osób zachowywano przy życiu i umieszczano w obozie jako zdolnych do niewolniczej pracy więźniów. Zatrudniano ich głównie przy rozbudowie obozu oraz w niemieckich przedsiębiorstwach przemysłowych zaangażowanych w podtrzymywaniu i wzmacnianiu potencjału militarnego Trzeciej Rzeszy. Byli masowo przenoszeni z KL Auschwitz do jego podobozów tworzonych w okolicy Auschwitz i na Górnym Śląsku oraz do obozów koncentracyjnych w głębi Trzeciej Rzeszy.
Od drugiej połowy 1942 r. Żydzi stanowili już większość stanu liczbowego obozu. Wśród ponad 400 tys. zarejestrowanych więźniów KL Auschwitz nieco ponad połowę stanowili więźniowie żydowscy. W większości zginęli oni bądź w trakcie pobytu w obozie Auschwitz, bądź po wywiezieniu zeń do innych obozów.
Kraje pochodzenia
Największą grupę wśród Żydów deportowanych w transportach Auschwitz stanowiło około 430 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci wywiezionych w czasie od końca kwietnia do sierpnia 1944 r. z Węgier. Auschwitz odegrał też rolę „stacji końcowej” wobec ok. 300 tys. Żydów z okupowanych ziem polskich (przede wszystkim z ziem wcielonych do Rzeszy), 73 tys. z Protektoratu Czech i Moraw oraz Słowacji, 69 tys. z Francji, 60 tys. z Holandii, 55 tys. z Grecji, 25 tys. z Belgii, 23 tys. z Niemiec i Austrii (tysiące Żydów niemieckich i austriackich trafiło do Auschwitz 10 tys. z Jugosławii, 7,5 tys. z Włoch i 690 z Norwegii. Inicjatorem i zasadniczym organizatorem tej deportacji były władze niemieckie i ich zagraniczne przedstawicielstwa.
Liczba ofiar
Łącznie zginęło w KL Auschwitz co najmniej 1 mln Żydów, z czego ok. 100 tys. jako zarejestrowani więźniowie. Nie mniej niż 900 tys. zabito niezwłocznie lub niedługo po przywiezieniu w komorach gazowych.
27 stycznia 1945 r.
W dniu 27 stycznia 1945 r. żołnierze 60. armii Pierwszego Frontu Ukraińskiego otworzyli bramy KL Auschwitz. Więźniowie witali żołnierzy sowieckich jako autentycznych wyzwolicieli. Paradoks historii sprawił, że żołnierze będący formalnie przedstawicielami totalitaryzmu stalinowskiego, przynieśli wolność więźniom totalitaryzmu hitlerowskiego.
Wojska sowieckie otrzymały bliższe informacje o Auschwitz dopiero po wyzwoleniu Krakowa i w związku z tym nie były w stanie dotrzeć do bram KL Auschwitz przed 27 stycznia 1945 r.
W obozie doczekało wyzwolenia około 7 tys. więźniów. Około 500 więźniów żołnierze sowieccy wyzwolili przed 27 stycznia. W bezpośrednich walkach o wyzwolenie oświęcimskiego obozu poległo ponad 230 żołnierzy sowieckich,
W obozie macierzystym i w Birkenau żołnierze sowieccy znaleźli około 600 zwłok więźniów, zastrzelonych przez esesmanów w trakcie wycofywania się z Auschwitz, oraz zmarłych z wycieńczenia.
